دارو در تاریخ بشر

تاریخ داروسازی به عنوان شاخه‌ای مستقل از دانش به ابتدای قرن نوزدهم بازمی‌گردد، پیش از آن این علم را شاخه‌ای از طب در نظر می‌گرفتند. البته بر اساس مطالعات دیرینه‌شناسان، شکل‌گیری علم داروسازی به ماقبل تاریخ بازمی‌گردد.

در دوران ماقبل تاریخ، بشر توانسته بود خواص دارویی شماری از گیاهان را کشف و از آن‌ها برای درمان برخی امراض و یا جراحات استفاده کند. قدیمی‌ترین شواهدی که این ادعا را ثابت می‌کند برگ‌ها و دانه‌های گیاهانی‌است که در غار شنیدر کردستان عراق پیدا شده و همچنین هسته‌های نوعی درخت نخل که در غار اسپریت تایلند یافت شده.

کتیبه‌های سومری یافت شده از عهد عتیق نیز حاوی نسخه‌هایی از ترکیبات داروهای باستانی‌اند که وجود مکان‌هایی بخصوص برای فروش یا توزیع دارو در دوران باستان را اثبات میکند. دانش داروشناسی در مصر باستان نیز بر روی پاپیروس‌های بسیاری به ثبت رسیده که ااز معروف‌ترین آن‌ها پاپیروس ابرس و پاپیروس ادوین اسمیت است که تقریبا به 1550 سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد.

بر اساس یافته‌های ادوارد کرمرز و گلن سوندکر (Edward Kremers and Glenn Sonnedecker) درباره یونان باستان، در زمان بقراط و همچنین پیش و بعد از دوره وی افرادی در یونان به حرفه پرورش و تحقیق روی گیاهان دارویی مشغول بودند.

احتمالا شاخص‌ترین فرد این گروه از متخصصین دیوسلس کاریستوس بوده که در قرن چهارم پیش از میلاد می‌زیسته، باستان‌شناسان نوشته‌های او را اصلی‌ترین منبع رساله‌های دارویی یونان باستان در دوره بین تئوفراستوس و دیوسکوریدس می‌دانند.

بین سال‌های 60 تا 78 پس از میلاد مسیح، پزشکی یونانی به‌ نام پدانیوس دیوسکوریدس کتابی پنج جلدی به نام مواد دارویی درباره 600 گیاه دارویی نوشت. وی نخستین فرد در تاریخ بود که از اصطلاح “مواد دارویی” استفاده می‌کرد. این کتاب منبعی اصلی برای بسیاری از متون دارویی قرون وسطی اروپا و همچنین پایه‌ای برای علومی شده که در دوره طلایی تمدن اسلامی توسط اهالی خاور میانه به رشته تحریر در آمد.

قدیمی‌ترین نوشته درباره داروسازی

قدیمی‌ترین دست‌ نوشته درباره داروسازی از کشور چین اثریست به نام (Shennong Bencao Jing) که به نام اثر کلاسیک “ریشه علف کشاورز الهی” شناخته می‌شود. این کتاب که تاریخش به قرن اول پس از میلاد بازمی‌گردد، در زمان سلسله هان نوشته شده و به شنونگ یکی از خدایان افسانه‌ای چین نسبت داده می‌شود. ادبیات کهن چین هم شامل لیستی از نسخه‌های دارویی برای درمان بیماری‌های مزمن بخصوصی است که نمونه آن را می‌توان در دست‌نوشته “نسخه‌هایی برای 52 بیماری مزمن” یافت که در سال 168 پیش از میلاد نوشته و در منگ‌دویی کشف شده‌است.

قدیمی‌ترین متون از ترکیبات دارویی در پزشکی سنتی هندوستان به قرن سوم و چهارم بعد از میلاد بازمی‌گردد که به پزشکی به نام ساشروتا که در قرن ششم پیش از میلاد می‌زیسته، منتسب است.

نقشی حک شده بر سنگ نیز در جاده آرکادی افسوس ترکیه یافت شده که نمادی است از داروخانه، این نگاره طرحیست از یک سه‌پایه، یک هاون و دسته هاون.

در ژاپن در پایان دوره آسوکا (538_710) و در اوایل دوره نارا (710_794) اشخاصی که در آن دوران نقشی مشابه نقش پزشکان دوران معاصر را بر عهده داشتند، بسیار مورد احترام جامعه قرار می‌گرفتند. رتبه داروسازان در جامعه به وضوح در کد تایهو (701) و بار دیگر در کد یورو (718) بیان شده. سلسله‌مراتب مقام‌های درباری که پیش از شکل‌گیری دربار سلطنتی هیان بنا شده بود تا بازگشت دوباره سلسله میجی به قدرت در سال 1868 باقی ماند. در این سلسله قدرتمند و با نفوذ داروسازان و حتی دستایارانشان بالاترین رتبه را در میان دیگر مقام‌های مربوط به سلامتی از جمله پزشکان و حتی طبیبان مخصوص طب سوزنی داشتند. حتی در کاخ سلطنتی، داروسازان از دو پزشک شخصی امپراطور نیز رتبه بالاتری داشتند.

جهان عرب و داروسازی

اولین داروخانه‌ها در سال 754 میلادی یعنی در زمان خلیقه‌های عباسی و دوره طلایی تمدن اسلامی در بغداد افتتاح شدند، اما تا قرن نهم میلادی طول کشید تا این داروخانه‌ها فعالیت خود را رسمی و قانونی کنند. در همین زمان بود که در دنیای اسلام، علم گیاه‌شناسی در کنار علم شیمی پیشرفت بسیار کرد و سرانجام به رشد و ارتقا علم داروشناسی در پزشکی اسلامی قرون وسطی منتهی شد. برای مثال محمد ابن زکریای رازی (865-915) به طور جدی در زمینه ساخت ترکیبات شیمیایی برای استفاده‌های دارویی فعالیت می‌کرد.

ابوالقاسم زهراوی (936-1013) نیز پیشگام تولید داروهای شیمیایی با استفاده از روش تصعید و تقطیر بود. یکی از آثار محبوب وی کتابی است که زهراوی در آن به زبان ساده روش ساخت و طریقه مصرف بسیاری از داروها را به طور کامل شرح می‌دهد و تاثیر آن‌ها بر انواع بیماری‌ها را بررسی می‌کند.

صبور ابن سهل (869) پزشکی است که اولین دایرهالمعارف دارویی را به رشته تحریر در آورد و تعداد بسیار زیادی از داروها و علاج بسیاری از بیماری‌های را معرفی کرد.

ابوریحان بیرونی (973_1050) یکی از با ارزش‌ترین کتب اسلامی در زمینه دارویی را به نام کتاب اصیدنه فی الطب نوشت، او در این اثر اطلاعات کاملی از دانش داروشناسی در اختیار خواننده قرار می‌دهد و از کاربرد اساسی دارو و همچنین شرحی از وظایف و نقشی که داروساز برعهده دارد می‌نویسد.

ابن سینا پزشک معروف ایرانی نیز در حدود 700 نسخه مختلف در خصوص ساخت دارو‌های متنوع نوشته که در آن زمینه استفاده از آن‌ها، تاثیرات استفاده از آن‌ها و طریقه مصرفشان را شرح داده‌است. او همچنین در به تحریر در آوردن کتاب القانون فی الطب سختی بسیاری را به جان خریده تا به ساده‌ترین زبان داروها را معرفی کند.

از نویسندگان تاثیرگذار دیگری که در عصر طلایی اسلام در زمینه داروسازی و طب آثار ارزشمندی از خود بجا گذاشتند، سبط الماردینی و ابن الوافد (1008-1074) بودند که ترجمه‌ آثار این دو نوشته از ابن ماسویه، پزشک مسیحی ایرانی به نام De Medicinis universalibus et particularibus و Medicamentis simplicibus شهرت بسیار یافت و همین نسخه از آن اثر بیش از پنجاه بار به چاپ رسید.

پیتر آبانو (1250-1316) نیز از کسانی بود که آثار ماریدینی را ترجمه و تکمیل کرد و با عنوان De Veneris. Al-Muwaffaq’s آن را منتشر نمود.

ابو منصور موفق هروی‎ (Muvaffak) نیز با آثار ارزشمندش از پیشگامان دنیای طب و داروسازی بود، او که در قرن ده می‌زیسته، اثری به نام مبنای اصلی ماده‌های شفابخش نوشته که در آن آرسنیک تری‌اکسید را معرفی می‌کند و همچنین به ترکیبی شبیه به سیلیسیک اسید می‌رسد. او در کتاب خود به خوبی تفاوت بین سدیم‌کربنات و پتاسیم کربنات را توضیح می‌دهد و از خاصیت سمی ترکیبات حاوی مس خصوصا سولفات مس پرده برمی‌دارد و از خطرات ناشی از وجود عنصر سرب و ترکیبات آن در بدن خبر می‌دهد. او همچنین توصیه می‌کند که آب دریا را برای نوشیدن  باید تصفیه و تقطیر کرد

اروپا و داروسازی

پس از گذشت پنج قرن از سقوط امپراطوری روم غربی، دانش پزشکی اروپا ضربه شدیدی خورد، چرا که به همراه زوال امپراطوری، متون و سنن بسیار ارزشمندی که از تمدن یونان باستان به روم رسیده بود، از بین رفت.

در همان زمان تنها بخش اروپا که در عرصه علوم پزشکی باقی ماند و پیشرفت کرد، سرزمینی در نزدیکی سالرنو در جنوب ایتالیا بود که تحت تسلط بیزانتیوم باقی مانده بود. به لطف دانشی که در حکومت بیزانتیوم جریان داشت، در این قسمت از ایتالیا بیمارستان و یک مدرسه پزشکی افتتاح شد که از قرن یازدهم به شهرت رسید. در اوایل قرن یازدهم، یکی از اندیشمندان حاضر در سالرنو به نام کنستانتینوس از طرفدار آن بود.

در اروپای قرون وسطی، راهبان عموما زبان یونانی را نمی‌آموختند و از متون یونانی در کتابخانه‌ها نیز بهره‌ای نمی‌بردند و تنها متونی مانند آثار پلینی را در دسترس قرار می‌دادند که به لاتین نوشته شده‌بود و این وضعیت تا زمانی ادامه یافت که کنستانیوس متون عربی را به لاتن برگرداند. علاوه بر آن پزشکی اسلامی در دوره‌ای که اسپانیا زیر سلطه خلیفه‌های مسلمان بود بیشتر و بیشتر در سطح اروپا مورد توجه قرار گرفت و شناخته شد.

با ظهور دستگاه پرینتی که گوتنبرگ اختراع کرد، در قرن 15 میلادی متون پزشکی و فرمول‌های دارویی راحت‌تر از گذشته منتشر شد و در دسترس افراد بیشتری قرار گرفت، کتاب آنتیدوتاریوم اولین کتاب فرمول دارویی دنیا بود که به چاپ رسید.

پیدایش اولین فروشگاه‌های مشابه با داروخانه‌های امروزی در اروپا به قرن دوازدهم میلادی بازمیگردد. در سال 1240 امپراطور فردریک دوم حکمی را صادر کرد که در آن حرفه داروسازی و پزشکی متفاوت با هم معرفی می‌شد.

در سال 1317 در دابروونیک کرواسی داروخانه‌ا‌ی در صومعه‌ فرانسیس و همچنین در سال 1422 (یا حتی پیش از آن) نیز داروخانه‌ای در میدان تون هال شهر تالین استونی دایر شد که هر دوی این داروخانه‌های تاریخی هنوز هم مشغول به کارند.

لقب قدیمی‌ترین داروخانه اروپا اما به داروخانه‌ای در کلیسای سانتا ماریا فلورانس ایتالیا نسبت داده می‌شود که در سال 1221 افتتاح شده. این داروخانه دیگر به موزه عطر تبدیل شده‌است.

داروخانه قرون وسطایی استیو که به قرن 15 میلادی بازمیگردد، در شهر لیویا از توابع کاتالونیای اسپانیا در نزدیکی شهر پویگسردا واقع شده که این داروخانه نیز ‌اکنون به موزه‌ای تبدیل شده‌ که در آن کتب مختلف در زمینه نسخه‌های دارویی قدیمی و همچنین داروهای قدیمی به همراه ظروف تاریخی مخصوص نگهداری دارو مربوط به قرن 16 و 17 میلادی به نمایش درآمده است.

جمهوری ونیز هم اولین ایالتی بود که سیاست‌هایی مشابه با سیاست‌های مدرن درباره دارو را به اجرا گذاشت که از جمله آنها حکم همگانی بودن حق استفاده از دارو بود. از تمام داروهایی که در آن زمان در دسترس مردم ونیز قرار داشت، سیزده نمونه باقی مانده و به دست ما رسیده‌است.

صنعتی‌ شدن علم داروسازی

قرن نوزدهم در صنعت داروسازی انقلابی ایجاد کرد و این علم را ارتقایی اساسی بخشید. در اواخر دهه 1880 شرکت‌های رنگ‌ سازی آلمانی به روشی عالی برای جداسازی و بالا بردن خلوص ترکیبات اورگانیک بخصوص موجود در قیر و دیگر ترکیبات معدنی رسیدند، علاوه بر آن روش‌هایی نوین برای سنتز کردن مواد شیمیایی اورگانیک یافتند.

در سال 1869 بود که کلرال هیدرات برای اولین بار به عنوان دارویی که به خواب بهتر کمک می‌کند و خواص آرامش بخشی دارد، به بازار معرفی شد.

مشتقات فنوتیازین نیز نقشی مهم در جنبه‌های متفاوت دارو و درمان بازی کردند، از جمله این مشتقات متیلن بلو است که ابتدا در سال 1876 به عنوان یک رنگ خالص از آنیلین جدا شد.

فنوتیازین‌ها تا سال 1940 به عنوان داروهایی ضد مالاریا، ضد عفونی کننده و  آنتی هلمینتیک مورد استفاده واقع می‌شد.

در سال 1950 بود که کلرپرومازین کشف شد و انقلابی در زمینه داروهای اعصاب و روان ایجاد کرد.

تاریخ داروسازی در ایران

تاریخ داروخانه‌های ایران به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد. در دوران ایران باستان، ترکیبی از اصول و عقاید دارویی و پزشکی بابلی‌ها، آشوری‌ها، ساکنین بین‌النهرین و همینطور یونانی‌ها، هندی‌ها، مصری‌ها و البته که خود ایران بود.

بابلی‌ها و آشوری‌ها معتقد بودند بیماری و درمان هر دو هدایایی هستند که از طرف خدا برای انسان‌ها نازل می‌شوند و شفای بیماران نیازمند نیایش و ورد به درگاه خدایان است، البته لام به ذکر است که اعتقادات این اقوام به ورد، جادو و اعمال وابسته به معنویت محدود نمی‌شد.

آر. کمپل تامسون کسی است که این ادعا را ثابت می‌کند، او صدها تکه از خاکستر‌های باقی‌مانده از کتابخانه شاه آشوربانیپال را مورد آزمایش و بررسی قرار داد و متوجه وجود ماده‌های دارویی در این خاکسترهای باستانی شد. او در ادامه تحقیقاتش شواهدی یافت که ثابت می‌کرد 250 نوع گیاه دارویی، 120 نوع داروی ساخته شده از مواد معدنی، انواع نوشیدنی‌های الکلی و قسمت‌های مختلف بدن جانوران که استفاده دارویی داشت، در ترکیبات این خاکسترها بود.

از قدیمی‌ترین مستندات علم داروسازی ایران باستان می‌توان به کتاب مقدس زرتشتیان یعنی اوستا و دیگر کتب به‌جا مانده از دوران زرتشتیان ایران یعنی دینکرد و زادسپرم و همچنین نوشته‌های تاریخ‌نگاران یونانی اشاره کرد.

یکی از نکات جالبی که لازم است اینجا به آن اشاره کنیم، شباهت واژه دراگ (drug) با واژه داراو (darav) است، این واژه‌ باستانی که در اوستا آمده، به معنی ریشه یک گیاه دارویی بخصوص است که منشا دیگر گیاهان داروییست.

کلمه “دار” که از واژه داراو گرفته شده، امروزه در زبان فارسی به معنای درخت استفاده می‌شود.

همانطور که پیداست، واژه دارو نیز که همچنان در زبان فارسی مورد استفاده قرار می‌گیرد، تغییر یافته واژه داراو اوستاییست. این واژه در زبان فارسی میانه به واژه داروگ (darug) تغییر شکل داد، سپس در قالب واژه دروگا (droga) وارد زبان لاتین شد و از لاتین به دیگر زبان‌های اروپایی راه یافت. این واژه امروزه در زبان فرانسه دروگ (drogue) و در انگلیسی دراگ (drug) شناخته می‌شود.

مرکز آموزشی جندی شاپور در زمان سلسله ساسانیان تاسیس شد.  از این مرکز علمی که در شهری استراتژیک و چندملیتی بنا شده بود، به عنوان یکی از اولین دانشگاه‌های جهان یاد می‌کنند. یکی از معروف‌ترین دانشمندان داروساز این مدرسه فردی به نام شاپور بن سهل گندیشاپوری بود، او کتاب فرمول بزرگ یا القراباذین خود را در سال 869 میلادی به رشته تحریر در آورد، این کتاب نخستین کتاب فرمول محوری بود که بسیاری از داروسازان و پزشکان تا سالیان سال مندرجات آن را تایید می‌کردند و برای درمان و تجویز از اطلاعات موجود در آن بهره می‌بردند.

ادوارد برون در جایی می‌نویسد؛ “قوی‌ترین شاهد بر این ادعا که ایرانیان باستان توجه ویژه‌ای به علم داروسازی و پزشکی نشان می‌دادند، تعداد بیشماری از داروهای متداول قرون وسطاییست که نام‌هایشان مشتق شده از نام‌های ایرانی این داروهاست.”

با پا گرفتن حکومت اسلامی در سرزمین باستانی ایران در سال 638 میلادی، علم چند صد ساله این سرزمین در زمینه پزشکی و درمانی به زیر پرچم حکومت جدید کشور رفت. در این زمان بود که دوره‌ای جدید در زمینه درمان، داروشناسی و دیگر علوم آغاز شد و شرایطی طلایی برای شکوفایی علوم مختلف را مهیا کرد. دانشی که در این دوره به پیکره علم چسبید بعدا به اروپا راه یافت و زمینه‌ای برای شکل‌گیری رنسانس در اروپا شد.

در این دوره داشمندان و حکیمان ایرانی نقشی پررنگ و غیرقابل انکار در زمینه رشد و پیشرفت دست‌آورد های علمی و هنری زمانه داشتند. در آن زمان، زبان عربی به عنوان زبان رسمی متون علمی پذیرفته شده بود، اما چندی بعد نام این زبان برای اشاره کردن به ملل مختلفی که از آن استفاده می‌کردند به کار گرفته شد و واژه عربی را که به یک زبان اشاره داشت، به عنوان نژاد مردمی معرفی کرد که از این زبان استفاده می‌کردند.

بر اساس گفته‌های مارتین لوی، در این دوره از تاریخ بود که بیش از 600000 نوشته علمی که تعداد زیادی از آن‌ها به زبان عربی و تعدادی نیز به زبان فارسی بود راهشان را از این نقطه از جهان به دیگر نقاط جهان باز کردند و دانش موجود در خودشان را به جهانیان عرضه کردند.

در اینجا نام چند حکیم مشهور ایرانی آن دوران را که حرفه داروسازی و پزشکی را به طور هم‌زمان دنبال می‌کردند ذکر می‌کنیم:

• علی ابن سهل ربان طبری (818-870) که در شهر مرو طبرستان در یک خانواده‌ی اصیل یهودی بدنیا آمده بود، پدر او پزشکی پرآوازه و همین‌طور یک فیلسوف نامی بود. علی بن سهل تحصیلات فراگیری در پزشکی، خطاطی، ستاره‌شناسی، ریاضیات و همین‌طور ادبیات و دو زبان یونانی و سریانی داشت. وی پس از تحصیلات اولیه مرو را به مقصد ری ترک نمود و سپس به شهر بغداد، شهری که در آن به دین اسلام گروید، رفت. برخی او را استاد زکریای رازی می‌دانند، در حالی که این ادعا با مقایسه تاریخ تولد و مرگ این دو دانشمند مطابقت ندارد. البته رازی در یکی از آثار معروف خود به نام الحاوی فی الطب از علی بن سهل نام برده و این احتمال نیز وجود دارد که بسیاری از رویکردهای پزشکی دارویی رازی الهام گرفته از مهمترین کتاب طبری یعنی فردوس الحکمه فی الطب (پردیس دانش پزشکی) بوده‌باشد. سه بخش از هفت بخش این کتاب مهم به دارو، سم، ادویه و رژیم غذایی اختصاص دارد. طبری به روشنی در کتاب خود بیان می‌کند که در نوشتن اثرش ازدانش پزشکی یونان و همچنین از اطلاعات موجود درباره علوم مربوط به گیاهان دارویی هندی استفاده کرده‌است.

 

• محمد ابن زکریای رازی (865-825) علاوه بر اینکه یکی از بزرگترین پزشکان دنیا در زمان قرون وسطی اروپا بود، یک کیمیاگر، شیمی‌دان، داروساز، فیلسوف و خداشناس نیز بود. کتاب الحاوی فی الطب او یک دایره المعارف عظیم در 26 جلد مجزاست. اولین جلد این کتاب در سال 1486 در شهر برسیا ایتالیا به چاپ رسید و سه جلد از آن کتاب که به داروسازی اختصاص یافته بود شامل قسمت‌های بسیاریست که از آثار نویسندگان هندی و یونانی گرفته شده. این کتاب‌ها برای سالیان بسیار  به عنوان منابعی از علم داروشناسی در دانشگاه‌های اروپا مورد استفاده قرار می‌گرفت. رازی بیش از 180 کتاب و رساله در زمینه پزشکی، داروسازی و دیگر زمینه‌های علمی دارد. رازی همچنین دو اثر در زمینه اخلاق نوشته است؛ کتاب سیرت فلسفی (طبیعت فلسفه) و کتاب طب روحانی

کشور پهناور ایران با دارا بودن پنج منطقه متفاوت آب و هوایی، تنوع بیشماری از انواع گیاهان دارویی دارد. با اینکه ایران در طول تاریخ نقشی محوری در زمینه درمان و داروسازی ایفا کرده‌بود، اما تا به حال تنها به بخش کوچکی از تاریخ باشکوه ایران در این زمینه پرداخته شده‌است.